مسابقات تلویزیونی یکی از پرطرفدار ترین مدیوم های برنامه سازی در شبکه های تلویزیونی در جهان هستند که گاه گوی سبقت را از شوها می‌ربایند. در این میان ایده مسابقات اهمیتی بسیاری پیدا می‌کند. این که یک مسابقه آن قدر هیجان داشته باشد که مخاطب را در مقابل تلویزیون میخکوب کند و از آن مهم‌تر غیر قابل پیش بینی بودن نتیجه مسابقه به عنوان دو بخش اصلی و مهم در طراحی مسابقه مطرح است.

طراحی مسابقات تلویزیونی آن قدر پیچیده شده است که در شبکه‌های تلویزیونی بزرگ این امر به شرکت‌های حرفه‌ای در این زمینه سپرده می‌شود و گاه هزینه سنگینی برای طراحی آنها پرداخته می‌شود. اما این ها همه تنها یک روی سکه مسابقات تلویزیونی است.

مسابقات تلویزیونی در حقیقت برای سازندگان و مدیران رسانه غیر از جذب مخاطب وسیع، حکم دستگاه پول ساز را دارند. به این معنا که حضور شرکت‌های بزرگ تجاری به عنوان اسپانسر می‌تواند بودجه قابل توجهی را به این شبکه‌ها سرازیر کند. در مقابل عملکرد این مسابقات چیست؟ با وجود این توجه دقیقی در این زمینه صورت نگرفته است اما متاسفانه مسابقات یکی از تاثیر گذارترین گونه‌های برنامه سازی فرهنگی است.

همه عناصری که می‌توانند بعدها به عنوان عناصر تشکیل دهنده سبک زندگی اجتماعی موثر باشند در این برنامه وجود دارند که مهم‌ترین آنها تعریف هدف و ارزش است در طرف دیگر قصه نیز تلاش برای رسیدن به هدف مطلوب که توسط طراح مسابقه تعیین و تبیین شده است بر آتش مخاطب برای رسیدن به هدف تعیین شده می‌دمد و این به صورت خودکار زمینه تربیتی ایجاد می‌کند نه تنها در شرکت کننده در مسابقه که در بیننده نیز موثر خواهد بود.

در شبکه‌های تلویزیونی که متعلق به کمپانی‌های بزرگ رسانه‌ای جهان است طراحی این مسابقات هدف‌های تربیتی را نیز از دید دور نگه نمی‌دارد. نکته در این است که تمام اهداف مسابقه بر اساس زمینه فرهنگی طراحی شده است. رسیدن به یک پول بزرگ باد آورده که فعالیت‌های انجام شده در مسابقه هیچ‌گونه ارتباط مستقیم یا غیر مستقیمی با میزان آن ندارد و گاه بخت یا بهتر بگوییم تصادف در کسب جایزه موثرتر است ریشه در ارزشمندی ثروت دارد و بالذات هدف بودن کسب آن.

اگر در یک مسابقه مبنا بر پرده دری از روابط خصوصی خانواده‌ها قرار می‌گیرد؛ هدف مسابقه چندان با آرمان های نظام تمدنی مسلط تباین ندارد که هیچ کاملا در راستا است. در جامعه‌ای که هر گونه حریم خانوادگی مورد هجوم قرار می‌گیرد مردم باید بیاموزند که کم کم حساسیت‌هایشان را نسبت حفظ این حریم‌‌ها کنار بگذارند.

اما در این سوی ماجرا که ما ایستاده‌ایم چه خبر است. مسابقات تلویزیونی زمانی که پا به صدا و سیمای جمهوری اسلامی گذاشتند بیشتر بر مبنای سنجش اطلاعات عمومی طراحی می‌شدند و بر این اساس با جذابیت‌های محدود خود مخاطب را به خود جذب کرده و اگرچه کمتر سودمند ولی اطلاعاتی را به او انتقال می‌دادند. اما بعدها و در دهه هفتاد مسابقات جدیدی پا به عرصه گذاشتند که تم های اکشن داشتند. این مسابقات عموما مسابقاتی ترجمه‌ای بود و عمدتا از شبکه‌های ماهواره‌ای و خصوصا ترک نمونه برداری می‌شدند در همین زمان بود که پای شرکت‌های تجاری به ماجرا باز شد.

با ورود اولین نمونه‌ها اتوبان ترجه و تقلید از مسابقات تلویزیونی باز شده و یکی پس از دیگری نمونه‌های انواع و اقسام مسابقات خارجی به ایران باز شد؛ حداکثر اتفاقی که درباره این مسابقات می‌افتاد حذف آیتم‌ها غیر اخلاقی یا بهتر بگوییم جنسی بود تنها آیتم‌هایی که با ظواهر قوانین اسلامی در مخالفت بودند حذف می‌شدند و هیچ سوالی از ماهیت این مسابقات و تاثیرات فرهنگی و اجتماعیشان نمی‌کرد.

سودجویی برخی اسپانسرها و شرکت‌های تجاری نیز در گل‌آلود کردن این آب بی تاثیر نبود و درنهایت انبوه مسابقات بی محتوا روانه شبکه‌های تلویزیونی می‌شد.در ایام نوروز امسال برخی از مسابقات این وضعیت را به اوج رساندند؛ به طوریکه در یکی از این مسابقات[مسابقه کی هستی؟] شرکت کننده‌گان  می‌بایستی کارهای منحصر بفردی را انجام داده و امتیاز کسب می‌کردند به کارهایی زننده دست می‌زدند که معلوم نبود کدام اخلاق سالمی آن را تایید می‌کند.

دو شرکت کننده به دلیل توانایی و عادت به خوردن گوشت خام اعم از مرغ و ماهی و گوشت قرمز چرخ کرده مورد تشویق قرار می‌گرفتند و آن دیگری در وضعیتی رقت انگیز با سنی در حدود 30 ساله صدای چند شخصیت کارتونی را تقلید می کند تا مگر نظر داوران را به خود جلب کند و تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.

مسابقات دیگر نیز دست کمی ندارد در یکی که مربوط به ثبت رکورد است پسر بچه‌ای ده، دوازده ساله که موهای بلندی دارد در حضور پدر دو خودرو پراید را با موهایش می‌کشد تا رکورد بشکند؛ مخاطبی که متوجه اثرات این برنامه‌های مخرب این آثار است از خود می‌پرسد تهیه کنندگان این برنامه با چه توجیهی آن ها را تایید می‌کنند.

متاسفانه هیچ‌گونه نظام کارآمدی برای بررسی اثرات تربیتی برنامه‌های ساخته شده در تلویزیون وجود ندارد و از آن بدتر احساس نیاز در این مورد وجود ندارد. مدیران رسانه ملی به جای اینکه نگران اثرات اینگونه برنامه سازی بی‌در و پیکر باشند که توسط برنامه سازانی رند و با حذف سکس همه مولفه های تربیتی زندگی در جامعه سرمایه داری را انتقال می‌دهند؛ بیش‌تر نگران نقد رسانه ملی و بستن در انتقاد از برنامه سازی هستند.

مسابقات که یکی از موارد انتقاد رهبر معظم انقلاب در باره تلویزیون بود که البته آنچنان که باید این انتقادات مورد توجه قرار نگرفت امید است مدیران تلویزیون به جای آن تمام زمان را به جذب مخاطب بیشتر و پر کردن بیلان برنامه سازی بیاندیشند اندکی مراقب بدآموزی های ناشی از برنامه های پخش شده باشند./موعود