انسان موجودی است دارای دو بعد روحانی و جسمانی كه بین این دو رابطه تنگاتنگی وجود دارد؛ زیرا هم امور مربوط به جسم، روح انسان را تحت تأثیر قرار می دهد و هم مسایل روحی مانند غم و اندوه باعث بروز بیماری های جسمی در انسان می شوند. كسب و درآمد حلال یا حرام و به عبارتی لقمه حلال یا حرام از جمله مسائلی است كه ابعاد وسیعی از زندگی انسان را تحت تأثیر قرار می دهد. به همین دلیل پرهیز از لقمه حرام با اهمیت فراوانی در آیات و روایات ذكر شده است. در نوشتار حاضر پیرامون نقش لقمه حرام در زندگی با نگاهی به قرآن و روایات سخن گفته شده كه با هم آن را از نظر می گذرانیم.

¤¤¤اهمیت پرهیز از مال حرام
خداوند در قرآن اصحاب كهف را به عنوان الگو برای انسان های پاك سرشت و حق جو معرفی می كند و ازجمله كارهای آنها كه می تواند برای همگان سرمشق قرار گیرد، تهیه غذای پاك و حلال است؛ آنان وقتی از خواب 309 ساله برخاستند، به شدت احساس گرسنگی كردند، اما با این حال به مأمور تهیه غذا توصیه می نمودند هر غذایی را نخرد، بلكه بین فروشندگان بگردد و از كسی غذا تهیه كند كه غذایش از همه پاك تر و حلال تر باشد: «فلینظر ایها ازكی طعاما» (كهف/ 19) این نكته جالب توجه است كه آنان درحالی كه بسیار گرسنه بودند، اولین چیزی كه مورد توجه قرار دادند، نوع و مقدار غذا نبود، بلكه حلال و پاك بودن آن برایشان حائز اهمیت بود. (محسن قرائتی، تفسیر نور، ج 7، ص 154)
لقمه حرام تنها شامل خوردن غذای حرام نیست بلكه براساس روایات، مصادیق متعددی دارد كه برخی از آنها عبارتند از: رباخواری، خوردن مال یتیم، كم فروشی، نپرداختن خمس و زكات، كم كاری در قبال دریافت حقوق و دستمزد، فریب در معامله، زیرمیزی، رشوه خواری و…
خداوند در آینه 168 سوره بقره می فرماید: «ای مردم از آنچه در زمین، حلال و پاكیزه است بخورید و گام های شیطان را دنبال نكنید كه او برای شما دشمنی آشكار است؛ پس مبادا به پیروی از شیطان آنچه را خدا حلال كرده، حرام بشمارید و آنچه را حرام كرده است روا بدانید»
همچنین قرآن كریم در آیات مختلفی با استفاده از جمله «كلوا من طیبات» به انسان دستور داده است تا فقط و فقط از غذاهای پاكیزه و حلال تغذیه كند. در برخی روایات نیز آمده «اذا وقعت اللقمه من الحرام فی جوف العبد لعنه كل ملك فی السماوات والارض و مادامت اللقمه فی جوفه لاینظرالله الیه» (بحار، ج 63، ص 314) وقتی لقمه حرام وارد بدن انسان شود همه فرشتگان آسمان و زمین او را لعنت می كنند و تا زمانی كه لقمه در درون او باشد، خداوند به او نظر نمی كند.
این روایت با لحن شدیدش انسانها را از خوردن لقمه حرام نهی می كند و عواقب بد آن را متذكر می شود. بدی این عمل آن قدر زیاد است كه تمامی فرشتگان بر او لعنت می فرستند و خواهان دوری او از رحمت الهی هستند و خداوند چنین بنده ای را نگاه هم نمی كند.

آثار و پیامدهای لقمه حرام
درآمدهای نامشروع و خوردن لقمه حرام آثار فراوانی دارد كه به پاره ای از آنها اشاره می شود:
1- پذیرفته نشدن نماز و عبادات
كسی كه مال حرام می خورد، ممكن است نماز بخواند، روزه بگیرد و سایر عبادات را انجام دهد، غافل از اینكه مال حرام سبب تباهی اعمال او می شود. در روایتی از رسول اكرم(ص) آمده است: «من اكل لقمه حرام لم تقبل له صلاه اربعین لیله ؛ كسی كه لقمه حرامی بخورد، تا 04 شبانه روز نمازهایش قبول نمی شود.» (بحار، ج 36، ص 413)
چنین فردی حتی اگر با استفاده از مال حرام توفیق حج و عمره هم پیدا كند، از او پذیرفته نمی شود. امام باقر(ع) فرمود: «لا یقبل الله عزوجل حجا و لا عمره من مال حرام» (بحار، ج 39، ص 361) خداوند حج و عمره ای را كه از مال حرام باشد، نمی پذیرد.
2- مستجاب نشدن دعا
مطابق روایات تا وقتی كه حق دیگران در داخل مال كسی باشد، دعای او مستجاب نمی شود. خداوند دعای بندگان خود را به اجابت می رساند مگر دعای انسان حرامخوار. (وسایل الشیعه، ج 7، ص 541) در روایت دیگری آمده است: «من احب ان یستجاب دعاؤه فلیطیب مطعمه و مشربه؛ كسی كه دوست دارد دعایش مستجاب شود طعام و كسب خود را از حرام پاك كند.» (بحار، ج 09، ص 273)
3- نسل فاسد
فردی كه لقمه حرامی را به منزل می برد، خانواده خویش را از سعادت دور می كند و فرزندی كه در چنین خانواده ای متولد می شود، روی سعادت را نمی بیند. كسی كه نطفه اش از حرام منعقد شده، به فساد و تباهی گرایش داشته و فاسد خواهد شد. (اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 01، ص: 8)از امام صادق(ع) نقل شده است: «كسب الحرام یبین فی الذریه؛ مال حرام در فرزندان آشكار می شود.» (كافی، ج 5، ص421)
علاوه بر موارد فوق، برای خوردن مال حرام آثار دیگری نیز ذكر شده است كه از جمله دل را سیاه می كند و قلب را سخت می كند. موجب می شود انسان خدا را فراموش كند و دیگر اینكه شیطان را مسلط می كند. (اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 01،ص:48)

راهكارهای اصلاحی
خداوند متعال همیشه با آغوش باز بندگان توبه كار خود را می پذیرد. بندگانی كه از گناهانشان پشیمان شده اند و قصد اصلاح خویش را دارند. آنان كه دسترسی به مال حرام دارند اما به خاطر خدا از آن پرهیز می كنند، پاداش خود را از خدا خواهند گرفت. امام صادق(ع) فرمودند: «ثلاث من كن فیه زوجه الله من حور العین: … رجل اشرف علی مال حرام فتركه لله؛ سه ویژگی است كه در هر كس باشد خدا او را به ازدواج حور العین درمی آورد كه یكی از آنها كسی است كه به مال حرام دست یابد ولی برای خدا آن را ترك كند. (وسایل الشیعه، ج 21، ص 971)
در روایت دیگری آمده است: «العباده سبعون جزءا افضلها طلب الحلال؛ عبادت هفتاد جزء دارد كه با فضیلت ترین آنها طلب حلال است. (كافی، ج 5، ص 87) در حالات اهل بیت(ع) ذكر شده است كه برای كسب روزی حلال تلاش می كردند و آن را نوعی عبادت و جهاد می شمردند. (ر.ك: مرتضی مطهری، مجموعه آثار، ج 81، ص 732)
بدیهی است كه مسئله حق الناس بسیار مهمتر و سخت تر از حق الله است؛ زیرا امید است خداوند با وسعت لطف و كرم خویش، از حق خود درگذرد، اما مردم ممكن است از یك ریال هم صرف نظر نكنند. حق الناس از جمله سؤالاتی است كه انسان ها می بایست در قیامت در مورد آن پاسخ دهند. توجه به این نكات می تواند بازدارنده باشد.
در مورد بازپرداخت حق الناس و مالی كه از راه حرام به دست آمده، چهار حكم وجود دارد: 1- اگر مقدار حرام معلوم و صاحبش هم معلوم باشد، باید آن را به صاحبش برگرداند یا با او مصالحه نماید. 2- اگر مقدار مال معلوم و صاحبش مجهول باشد، باید از جانب صاحبش رد مظالم دهد. 3- اگر مقدار مال مجهول و صاحبش معلوم است، باید مصالحه نمایند. 4- اگر مقدار مال و صاحب آن، هر دو مجهول باشند، باید خمس مالش را بدهد. (اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج 01، ص: 48)